"Hakerek buat nebe hau hanoin no hanoin buat nebe hau hakerek"
Esperiensia anterior hanorin hau buat barak, komesa husi nakukun ba naroman maske la'o neneik hela. Hau tenta nafatin hodi hanoin no buka saida mak hau la posivel halo hodi sai posivel. Ida ne'e hatudu katak importante mak ita tenke hahu no la tauk atu halo sala. Buat ne'ebe hau espresa iha ne'e nudar esforsu hirak ne'ebe hau halo nudar estudante durante iha Institute of Business (IOB)
Jumat, 03 November 2017
ANALIZA KONA-BA INFLASAUN IHA TIMOR-LESTE
INTRODUSAUN
Timor-Leste hanesan nasaun foun ida ne’ebé ho
ninia kondisaun ekonomia depende liu ba rendimentu husi rekursu minarai no gas
iha tasi Timor (Timor Gap). Kondisaun
ida ne’e mosu tamba potensia fundus rekursu minarai nia fo’o kontribuisaun
bo’ot ba kresimentu ekonomia iha rai laran. Estudu Lao Hamutuk nian hateten
katak Timor-Leste ninia income principal kuaze 80% mai husi fundu petroleum no return
seluk mak mai husi seitor naun petroliferu hanesan agrikultura, turismu,
industria ki’ik no mai taxa estadu.
Ohin loron Timor-Leste ninia fundus ekonomia
rasik iha banku rai liur hatudu kresimentu signifikante ho osan liu biliaun 16
dolares Amerikanu. Kondisaun ida ne’e bele konsidera ekonomia Timor-Leste iha
klase ekonomia mediu kompara ho nasaun seluk iha mundu ba sustenta ekonomia vida
moris povo nian ba futuru. Realmente, estadu depende liu ba fundus petroliferu
no seidauk iha mekanismu sustentavel hodi jere ba dezenvolvimentu rai laran.
Alem
de fundus ekonomia ne’ebé iha, tinan-tinan governu sempre gasta osan bilaun ida
(1) resin ba dezenvolvimentu rai laran hanesan infraestrutura, edukasaun,
saude, agrikultura no sira seluk tan ne’ebé prioridade hodi alkansa Planu
Estratejiku Dezenvolvimentu Nasional 2030. Realidade hatudu katak seidauk iha
mudansas signifikativu ba iha povo nia moris inklui mos situasaun ekonomia
mikro sai problema boot tamba kauza husi sistema jestaun no planeamentu ne’ebé
sei fraku tebes. Kauza refere refleta ba insustentabilidade ekonomia iha
Timor-Leste inklui sistema ekonomia
ne’ebé difisil atu kria.
Timor-Leste
nia rekursu balun mos limitadu (material baziku) hodi bele fo’o kondisaun ba
povo nia neseidade lor-loron hanesan sembilan
bahan pokok (sembako) hodi sustenta moris lor-loron nian kuaze Inevitavel
no depende liu ba importasaun husi rai liur liu-liu nasaun viziñu sira, hanesan
Indonesia, Australia, Vietnam, Singapore, China no nasaun seluk tan iha sudeste
asiatiku.
Dependensia
refere automatikamente kria kondisaun ekonomia ida ne’ebé la garante povo nia
moris liu-liu presu merkadu ne’ebé iha tendensia atu sae ba bebeik no governu
rasik difisil atu kontrola. Presu ne’ebé sae mak hamosu inflasaun ekonomia iha
rai laran ne’ebé sae tinan-tinan to’o 15.14% iha tinan 2011 maske deminui 0.6%
iha tinan 2015, iha 2014 hetan 3.0% no 2013 hetan 4% (Ministerio das Finanças,
2012 no 2015).[1]
Situasaun
ida ne’e bele mantein depende ba iha intervensaun husi governu oinsa bele kria
balansu ekonomia ida ne’ebé bele fo’o espasu ba povo ki’ik sira no reduz efeitu
negative husi inflasaun refere. Alem de ne’e Importante mos atu fo’o
importansia ba deflasaun ne’ebé mos fo’o impaktu ba negosiante ki’ik iha rai laran
hanesan presu importasaun ne’ebé tun liu husi price standard ka buat ne’ebé ita bolu dumping price tamba prosesu produsaun lalais ho teknolojia a’as
afeita ba negosiente ki’ik sira atu kompete.
OBJETIVU
Artigu ida ne’e ho
objetivu maka:
1.
Atu
deskobre kauzas ne’ebé hamosu inflasaun iha rai laran no politika ne’ebé eziste
hodi halo balansu ba inflasaun no/ka reduz inflasaun iha rai laran;
2.
Atu
fornese hanoin ruma ba governu no estadu kona-ba inflasaun ekonomia ne’ebé
tinan-tinan sae ba bebeik ka fluktuativu maibe la estavel;
3.
Atu
rekomenda solusaun ruma ne’ebé bele kontribui ba prosesu hodi resolve inflasaun
iha rai laran;
4.
Atu
fasilita estudante no ema hotu ne’ebé interese kona-ba situasaun ekonomia iha
rai laran.
DISKUSAUN
Definisaun Inflasaun
Inflasaun hanesan
kondisaun ekonomia ida ne’ebé akontese jeralmente afeita ba kulminasaun presu
ka presu sasan ne’ebé sae bebeik durante tempu naruk. Kondisaun ida ne’e liu-liu
afeita ba sasan ka commodity primariu
sira balun presu sae maka’as no balun presu tun drastiku. Inflasaun akontese
tamba presu krese no kontinua influensia ba sistema ekonomia no rendimentu
baziu iha rai laran.
Kauza husi inflasaun dala barak
akontese tamba kapasidade povo atu sosa (comprar)tun signifikante tamba afeita
ba rendimentu husi sasan ne’ebé nia fa’an relamente tun. Ne’e duni pur ezemplu
inflasaun iha tinan ida sae ba 5% maibe rendimentu laiha mudansa, signifika
katak rendimentu real dekrede 5% ne’ebé relativamente hatun kapasidade sosa
(affordability) ho 5%.
Implikasaun inflasaun iha Timor-Leste
Problema inflasaun hanesan akontese nasaun
ne’ebé deit iha mundu no iha Timor-Leste
hanesan konsekuênsia inevitável husi prosesu
dezenvolvimentu nasionál. Ho taxa kresimentu ekonómiku ne’ebé bo’ot
akompaña mos ho taxa inflation ne’ebe a’as. Nasaun boot sira hanesan Japaun ne’ebé
besik dékada rua ona hasoru hela problema deflasaun (sasán
folin tun) ou inflasaun negativu. Nune’e mos nasaun dezenvolvidu sira seluk,
hanesan Estadus Unidus Ámerika (EUA) no Reinu-Unidu (RU), agora dau-daun hasoru
hela problema inflasaun ida ki’ik tebes. Sira tenta hela, liu husi polítika
monetáriu no fiskál inklui quantitative easing iha EUA no RU
no Abenomic iha Japaun, hodi hasae inflasaun ba nível ida
razoável.
Inflasaun sai problema wainhira taxa inflasaun a’as liu
tiha nível ida razoável, liu-liu inflasaun dubru díjitu hanesan iha
Timor-Leste. Kauza prinsipál ne’ebé hamosu inflasaun maka dezekilibriu entre
demanda no fornesimentu. Dezekilibriu iha ne’e refere
ba demanda ba sasán ne’ebé a’as liu tiha fornesimentu ba sasán hirak ne’e ou
fornesimentu la natón hodi hatán ba demanda ne’ebé a’as.
Ema barak, hahú husi ita nai-ulun to’o ba populasaun sira, ho fasilmente
identifika causas do inflação iha Timor-Leste. Balun
temin produsaun rai-laran menus, portu Dili ki’ik no servisu la efisiente no
efikás, dependensia a’as ba importasaun, manipulasaun sasán folin, limitasaun
infra-estrutura, sirkulasaun osan, no sst. Kondisaun desfavorável hirak ne’e
hotu kontribui liu tan ba dezekilibriu entre demanda no fornesimentu. PM Xanana
Gusmão, iha debate orsamentu 2014, hateten inflasaun ne’ebe bo’ot mai husi
fatores oi-oin. Nune’e ita fahe fatores oi-oin ne’e ba buat
rua - fatór esternu no fatór internu.
Fatores
ne’ebe sai kauzalidade hodi akontese inflasaun dalabarak akontese tamba valor
moedas domestikas (currency) tun,
demanda ne’ebé boot kauza husi dependensia ba nesesidade bazikus, osan barak no
la jere tuir nia dalan no seluk-seluk tan.
- Inflasaun akontense tamba demanda (Demand Pull inflation)
Ita nia rai ho rekursus limitadu
liu-liu liga-ba sasan primariu sira hanesan sembako seidauk produz iha rai
laran nomos sasan ho teknolojia seidauk iha produsaun rai laran. Demand Pull
Inflation ne’e akontese tamba povo abitua ona ka atrai nafatin ho sembako sira ne’ebé importa husi rai
liur, tamba kuñesimentu utilizasaun sasan rai laran no produsaun limitadu atu
fornese ba povo tomak. Tipu inflasaun ne’e akontese ho sporadic ba munisipiu tomak hanesan fo’os, supermi, sabaun, mina,
masin no sasan seluk tan.
Timor-Leste nia rendimentu husi
petroliferu ne’ebé sae tinan-tinan bele kauza ba inflasaun mos fo’o espasu ba
oportunidade hetan osan ne’ebé aas, purezemplu salariu funsionariu ne’ebe
aumenta, membru governu ho sala vinte veses boot liu husi salariu standard, subsidiu ba idosos, veteranos
no antigos kombatentes mos kontribui ba demanda hodi sosa sasan baziku barak.
Nune’e bele dehan katak aggregate demand
ne’ebé aas liu kapasidade ekonomia familia nian ne’ebé halo presu sasan unaffordable.
- Inflasaun akontese tamba sirkulasaun orsamentu rai
laran bo’ot
Teoria ida ne’e hanesan teoria
klasiku ne’ebé dehan katak inflasaun akontese tamba osan ne’ebé estadu hasai
barak liu ka aumenta makas ne’ebé hamosu kapasidade sosa sae makas ne’ebe
afeita ba presu sasan sae. Iha Timor-Leste akontese bazea ba aprovasaun
Orsamentu Jeral Estadu (OGE) ne’ebé sae to’o biliaun ida resin ne’ebé liu ona
kapasidade utilizasaun estadu nian ba dezenvolvimentu nasional. Governu seidauk
iha mekanismu adekuadu hodi kontrola sirkulasaun orsamentu ne’ebé akontese iha
rai laran. Purezemplu gastus ba projeitu infraestrutura sira ho volume ki’ik
maibe hasai kustu ne’ebé bo’ot, subsidiu ba idosos no veteranos ne’ebé ladun
efisiente tamba osan ho cash iha
liman no tendensia atu gasta lalais.
- Inflasaun akontese tamba presu produsaun sae (Cost push inflation)
Ida ne’e
akontese tamba kustu produsaun rai laran ne’ebé mak seidauk determina ka lao ho
diak, rekursu limitadu atu halo produsaun rai laran, la fo’o atensaun ba
investimentu iha seitor produtivu sira ka seidauk iha planu ne’ebé diak no
merkadu ne’ebe la klaru, folin sasan ne’ebe la determina no seluk-seluk tan.
Puezemplu limitasaun
infra-estruras bázikas impede atividades ekonómikas lao efikás no efisiente.
Impedimentus sira hanesan portu Dili ki’ik no servisu la efikás no efisiente,
estradas la-diak, no sst maka kria in-efisiensia, ne’ebé ikus mai hamosu kustus
deznesesáriu (selu multa, kustu transporte a’as). Nune’e mos orientasaun
merkadu ne’ebé la klaru ba produtor sasan iha rai laran atu fa’an iha merkadu.
- Inflasaun
mosu tamba market manipulation.
Manipulasaun
iha ne’e refere ba hahalok vendedores ou fornesedores malandru balun ne’ebé
mes-mesak ou hamutuk halo manipulasaun hodi hasa’e sasán folin. Porezemplu
presu ikan ne’ebé sae no laiha presu baziku husi estadu hodi kontrola nune’e
mos kualidade sasan ladun garantidu ba satisfasaun konsumidor sira.
- Inflasaun
misturadu (mixed inflation)
Tipu inflasaun
ida ne’e akontese tamba laiha balansu entre fornesidor no demanda. Wainhira
demanda ba bens e serviço aumenta maibe fornesimentu sasan no fator produsaun
tun, tamba ne’e atu substitui bens e servisu la akontese. Kondisaun ida ne’e
kria presu bens e servisu sae no difisil atu kontrola.
a) Inflasaun
ne’ebe a’as poder de compras ka daya beli konsumidór nian ba sasan
hirak ne’ebé nia prefere atu hola. Nune’e, ho osan (montante) hanesan,
kuantidade sasán ne’ebé ita sosa sei menus ou ita presiza osan barak liu tan
hodi sosa sasán ho kuantidade hanesan. Nune’e ema kiak ho rendimentu fixu maka
sei sofre liu tamba maioria husi sira nia rendimentu aloka ba sosa nesesidade
bázika. Ho inflasaun, sira nia saláriu sei la natón atu sustenta sira nia
família. Tamba inflasaun desvaloriza saláriu nominal. Maibé,
solusaun ba problema ida ne’e laos liu husi hasae saláriu. Tamba sé halo nune’e
sei kria deit espiral do inflação. Katak ho hasae saláriu sei
hasa’e liu tan inflasaun no ikus mai ita tama ba iha ciclo do diabo ida
laiha rohan.
b) Inflasaun
ne’ebé a’as sei redúz kompetitivadade ekonómika Timor-Leste nian kompara ho
parseiru komersiantes sira seluk. Ho inflasaun inputs costs sei
aumenta, nune’e ikus mai prodúz produtu finais ne’ebé karun. Nune’e Timór oan
sira sei prefere sosan sasán importadu (manu Timór vs ayam potong, fós-rai vs
fós importadu) tamba baratu no iha rai liur ema estranjeiru sira sei la sosa
produtu Timór nian tamba karun.
c) Fásil tebes atu idenfitika causas
do inflação iha Timor-Leste, maibe defísil tebes buka solusaun ba problema inflasaun ne’e rasik.
Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu hatúr ona katak taxa inflasaun entre 4-6
pursentu maka nivel inflasaun ida razoável ba dezenvolvimentu ekonómiku
Timor-Leste nian ne’ebé diak. Ida ne’e laos tárjetu ida fásil maibe mós laos
imposível.
KONKLUZAUN
Iinflasaun mosu tamba dezekilibriu entre demanda no
fornesimentu ne’ebé la natón hodi hatán ba demanda ne’ebé a’as. Nune’e solusaun
ba inflasaun ne’e rasik tenki haré liu ba oinsa hadiak no hasae
fornesimentu. Ita haré fásil, maibe defísil tebes atu atinji
objetivu ida ne’e. Defísil tamba rekere aproximação integrada involve
parte hotu-hotu, laos Governu deit, maibe mós seitor privadu no populasaun
tomak, nomos presiza intervensaun ba tempu ida naruk hodi hare nia
rezultadu, laos tinan ida ka rua, hodi nune’e bele hetan solusaun ida ne’ebé
util ba rezolve asuntu refere.
Inflasaun mosu tamba dezekilibriu entre demanda no
fornesimentu-demanda a’as liu tiha fornesimentu. Inflasaun laos buat ida
la-diak, maibe inflasaun ne’ebe a’as, liu-liu inflasaun dubru-díjitu, sei
hamosu konsekuênsias negativas ba dezenvolvimentu sósiu-ekonómiku nasaun ida
nian. Fásil tebes atu identifika causas do inflação, maibe defísil
tebes atu buka solusaun ba inflasaun ne’e rasik tamba ida ne’e rekere aproximação
integrada ne’ebé involve parte hotu-hotu no liu-liu presiza tempu
naruk no displina hodi rezolve problema inflasaun ne’e rasik.
SOLUSAUN
Solusaun altenativas ne’ebé bele kontribui ba hamenus problema inflasaun
a’as iha Timor-Leste mak hanesan:
1)
Autoridade
kompetente liu-liu MCIA kontinua nafatin ho sira nia esforsu tomak ne’ebé halao
hela liu husi halo intervensaun ba merkadu hanesan inspeisaun ba loja,
hamosu tabela do preço, no loke loja do povo. Governu
intervein tamba merkadu la funsiona lolós tuir mecanismo do mercado;
liu-liu tamba manipulação do preço. Polítika ida ne’e hanesan medida
temporária deit hodi hein soluções seluk nebe’e diak
liu, adekuadu no sustentável. 2) Polítika intervensau merkadu la bele kontinua
permantemente, se lae bele hamosu konsekuênsias ne’ebé governu tenki asumi
kustus tamba subsídiu ne’ebé fo, liu-liu ba loja do povo; dezinsentiva
fornesedores sira hodi halo negósiu no ikus liu hamosu black market iha
ne’ebé sei iha nafatin fornesedores malandru balun ne’ebé sei kontinua sub-subar
manipula sasán folin ba komsumidores sira ne’ebé desperadu tebes.
2)
Presiza
mos tau matan no fo prioridade a’as ba hadiak kondisaun desfavorável oubottlenecs sira
hanesan limitasaun infra-estruturas bázikas. Enkuantu hein
konstrusaun Portu Tibar, Ministériu Transporte no Infra-Estrutura presiza
hadiak kondisaun portu Dili no buka meius oinsa halais atrakamentu no
deskaregamentu ba ró sira ne’ebé barak antri hela iha tasi
laran. Husu ba funsiunáriu sira iha Portu no Alfândega servisu 24 oras nia
laran inklui mos loron sábadu, domingu no feriadu. Bele mós diak liu
kontrata tiha servisu portu Dili nian ba seitor privadu. Sé halo nune’e hau
fiar bele hamenus tiha ró barak ne’ebé antrian hela iha tasi laran. Ministeriu
relevantes tenki tau matan mos ba infra-estrutura bázika sira seluk hanesan
estradas hodi nune’e bele hamenus kustus transportes, mas liu-liu fasilita
movimentu produtu ba iha merkadu.
3)
Redús
montante sirkulasaun osan iha ekonomia. Sé ita iha osan rasik no ita nia seitór
finanseiru funsiona ho diak, ita bele halo intervensaun liu husi polítika
monetária liuhusi hasae taxa de juros. Timor-Leste, tamba seidauk
iha osan rasik, la bele halo intervensaun polítika monetária, liu-liu hodi
hatán ba fatores esternus ne’ebe hamosu inflasaun.
4)
Iha
kazu Timor-Leste nian, orsamentu jeral estadu sai hanesan fonte ba sirkulasaun
osan iha ekonomia. Nune’e ita bele intervein liu husi polítika fiskál. Iha ne’e
hau la propoen atu hasae taxa tamba ho taxa ne’ebé a’as bele hamate
investimentu. Evidensias tinan 2012 no 2013 hatudu katak governu tau ona iha
konsiderasaun limitasaun kapasidade ekonomia rai-laran, limitasaun kapasidade
ekzekusaun no konsekuênsia ba inflasaun, nune’e governu desidi redúz montante
orsamentu 2014. Iha redusaun ba tinan ida ne’e no tinan hirak oin mai, tenki fo
liu atensaun ba redús no prevene aumentu iha despezas rekorente, tamba despezas
rekorente fo impaktu bo’ot liu ba inflasaun kompara ho despezas ba kapital
dezenvolvimentu.
5)
Dalan
seluk ne’ebé ita bele halo maka enkoraja ou se bele karik obriga sidadaun
hotu atu poupa osan ne’ebé sira simu ba tau iha banku ka ba
investimentu sira seluk, duke uza ou gasta osan hirak ne’e ba buat sira ne’ebé
la fo retornu ekonómiku hanesan halo-lia. Liu husi poupansa, ita
bele redús sirkulasan osan tamba ema sei konsume menus, nune’e hamenus demanda
ba sasán sira. Poupansa hirak ne’e mos bele kria fali multiple effect seluk
liu husi (banku) finansiamentu atividadades produtivus sira seluk.
6)
Solusaun
ikus no importante liu maka oinsa hasae fornesimentu ne’e rasik. Komesa hanoin
ona identifika produtus, liu-liu nesesidadades bázikas hirak ne’ebé maka ema
barak sosa ou konsumu, no bele subtitui no prodús rasik iha rai-laran. Ita
hanoin uluk oinsa asegura fornesimentu sufisiente ba merkadu rai-laran, no iha
tempu hanesan mos hanoin ona konaba polítika subtituisaun importasaun no ikus
liu maka ita haksoit ba esportasaun. Iha faze ida ne’e, seitor públiku tenki
hahú no ajuda seitor privadu hodi fo asistensia téknika no finanseiru, no
liu-liu kria kondisaun favorável hodi atrai investidores (rai-laran no
rai-liur) hodi mai investe iha seitor naun-petrolíferu, laos mai hadau malu
fali projeitus governu nian sira. Laos seitor públiku, maibe seitor privadu
maka tenki sai autor prinsipal hodi hasae fornesimentu ne’e rasik.
REKOMENDASAUN
Propoin liu husi meiu ida ne’e atu tau kláuzula ida iha kontratu ne’ebé
obriga emprezariu sira, liu-liu emprezariu lokal sira nebe’e hetan ona projeitu
governu nian, hodi aloka no investe persentajen balun husi sira nia rendimentu
ba iha investimentu seitór produtivu. Halo nune’e sei asegura sira nia
sustentabilidade wainhira projeitu governu nia remata ona no iha tempu hanesan
bele ajuda hasae fornesimentu rai-laran no hamenus dependensia ba importasaun.
[1]
Analize Inflasaun iha TimorLeste husi Diresaun Jeral ba Analize Politika no Peskiza no Finansa
Estadu iha 2012 no Revizaun Annual kona-ba Indise Presu Konsumidor iha
Timor-Leste husi Ministerio das Finanças iha tinan 2015
Rabu, 20 September 2017
“ANALIZE RESEITAS FUNDUS PETROLÍFERU TIMOR-LESTE HUSI TINAN 2014-2016”
Husi: Donela Joana Guterres
Materia Jestaun Finanseira, Faculdade Economia, Institute of Business (IOB)
Introdusaun
Timor-Leste hanesan nasaun ida ne’ebé foin restaura ninia
independensia iha dia 20 de maio de 2002 no sai nasaun membru Organzasaun
Nasoens Unidas (ONU)[1] ba 198. Timor-Leste hetan
destrusaun no estragus masiva ba ninia infraestrutura basicas hanesan escolas,
edificios publicas, hospitais no povo nia hela fatin sira ne’ebé mak hamosu
krize multi-dimensaun ba Timor-Leste hodi rekupera-an husi seitor oi-oin
liu-liu importante tebes ba estad hodi halo prioritizasaun ba seitor
importantante sira hanesan infraestrutura, edukasaun, saude, agrikultura no
turismu. Tamba ne’e nesesariu tebes ba Timor-Leste atu halo investimentu ida
signifikante atu rekupera lalais vida moris povo nian, nune’e TL idenfitika no
esplora ninia rekursus ekonomia rasik hodi bele hatan ba nesesidade iha rai
laran, hamrik nudar nasaun ida soveranu no independente bazea ninia ekonomia rasik,
aselera dezenvolvientu nasional, hamenus kiak no mukit iha rai laran tuir Planu
Estratejiku Dezenvolvimentu ne’ebé trasa ona.
Timor-Leste ninia baze ekonomia prinsipal mai
husi fontes rekursus petrolíferos hanesan reseitas estrasaun husi petróleo e
gás ne’ebé kuaze 81% fornese reseitas ba estadu Timor-Leste ninia Produtu
Internal Bruto (PIB) iha 2012 (RDTL DGS 2013) in 2012[2] no kaer papel vital ba fasilitasaun
desenvolvimentu ekonomia iha Timor-Leste nune’e presiza fó importánsia boot ba
hari kuadru ida sólidu hodi halo jestaun diak rekursus hirak ne’e. Tamba ne’e
Fundo Petrolífero kria iha 2005 hodi kotribui ba ninia objetivu ne’ebé iha
konsiste ba jere investimente finanseirus ho probabilidade razoavel, efetua
tranferensia ba governu ho nivel ida sustentavel no mantein valor real ba longo
prazu.
Fundos Petrolífero
pretende ba ema hotu nia interese, tamba ne’e tenke jere ho diak hanesan prioriedade
estadu nian, tenke uza ho forma igualitaria tuir Kostituisaun Repúlika artigo
139.o no LEI
DE TRIBUTAÇÃO DO PETRÓLEO (LEI
Nº 8/2005) hateten katak “O Fundo Petrolífero deve contribuir para
uma gestão sensate dos recursos petrolíferos para benefício da geração actual e
das gerações vindouras. O Fundo Petrolífero será uma ferramenta que irá
contribuir para uma boa política fiscal, em que se considere e pondere
devidamente os interesses a longo prazo dos cidadãos de Timor-Leste”.[3] Signifika katak Timor-Leste
presiza iha politika adekuadu hodi jere reseitas mina no gas ba hadiak vida
moris povo nian ho sustentavel, utiliza fundus petrolifero ne’ebé iha ba
investimentu seitor produtivu hodi nune’e evita labele akontese malisan rekursu
ka resource curse.
Relasiona ho jestaun reseitas fundus petrolíferu
no naun-petrolíferu, Governu sempre aprezenta planu ezekusaun Orsamentu Jeral Estadu
(OGE) ho perspetiva jenérika, presiza afirma investimentu públiku ida ne’ebé
feitu husi Estadu através OGE mak sai
instrument ida efetivu liu hodi kombate kontra pobreza no miséria; sai
mos hanesan instrumentu importante ida ne’ebé pretende konduz Timor-Leste ba
pais ida ne’ebé ita hotu mehi, hanesan destaka ona iha vizaun Plano Estratégico
de Desenvolvimento (PED); hanesan mos intrumentu ida desisivu ba kriasaun
kondisaun hodi nune’e bele aselera dezenvolvimentu social no ekonomiku ida realista,
iklusivu no sustentavel. Tamba ne’e OGE
mak dalan ida hodi fo benefísiu do Povo em todo o território nacional, nune’e
mos fó benefísiu ba jerasaun futuru.
Objetivu
1)
Atu analize ba komparasaun
reseitas fundus petrolíferu husi tinan 2014-2016 no projesaun ba tinan hirak
oin mai;
2)
Atu analiza gastus
ne’ebé hasai husi estadu tinan-tinan no sustentabilidade fundus petroliferu
nian hodi investe ba seitor naun-petroliferu wanhira mina no gas husi tasi
laran remata;
Problema
1)
Iha ka lae
Sustentabilidade reseitas fundus petroliferu kompara ho gastus estadu husi
tinan 2014-2016?
2)
Iha ka lae poitika
investimentu ba seitor naun-petroliferu ninia kontribuisaun ba resiliensia
ekonmia wainhira TL ninia mina no gas iha tasi laran remata?
Diskusaun
Panorama Ekonomia Timor-Leste iha 2014-2016
Iha 2014, kresimentu ekonomia sae
akompaña ho gastu públiku ne’ebe aumenta aas. Iha espektasaun katak kresimentu
sei menus iha 2015 maibe sei sae iha 2016 se projetu investimentu maior lao
tuir planu. Inflasaun sei tun tanba kondisaun externu favoravel no iha
projeksaun atu sae iha 2015 no 2016. Presu mina ne’ebé tun no produsaun ne’ebé
diminui destaka nesesidadi atu diversifika ekonomia liu husi enkorajamentu ba
investimentu privadu.
Governu nia reseita hamutuk billaun $3.0 iha
2014, no produz exsedente orsamental (fiscal surplus) ne’ebé
ekivalente ho 1.3 vezes PIB naun petroliferu. Exsesu ne’e hatama iha
governu nia Fundu Petroliferu, no aumenta fundu ne’e nia saldo ba billaun $16.5
iha 2014, ekivalente ho aprosimadamente $13,700 per capita. Fundu investimentu
hetan rendimentu nominal 3.3% iha 2014. Ida ne’e konsistente ho parametru
referênsia ba produtividadi ne’ebé Fundu ne’e nia mandatu investimentu
estabelese ona, maibe total rendimentu investimentu menus 35% husi projeksaun
Orsamentu 2014 nian.
Tuir previstu, kresimentu sei monu ba
6.2% iha 2015 wainhira estímulu husi aumenta iha despeza públiku alivia, antes
sae ba 6.6% iha 2016 wainhira projeitu investimentu maior ba públiku no privadu
kontinua lao ba oin. Infl asaun previstu mak 2.8% iha 2015 no 4.0% iha 2016,
hanesan ho impaktu defl asionáriu ba dólar forte no presu internasionál kiik ba
ai-haan sei disipa no presaun husi demanda doméstika hahú. Embora iha previstu
katak kresimentu sei menus liu kompara ho tinan hira nia laran, iha sinal
positivu ba aumenta iha atividadi setor privadu. Iha planu atu hahu serbisu iha
planta foun ba servejaria no engarrafamentu ho valor millaun $45 iha 2015, no
investor rai-laran no estranjeiru iha konsiderasaun ba projeitu investimentu
maior sira seluk.
Despeza orsamental ba 2015 mak 5% a’as
liu dotasaun orsamental (budget envelope) 2014 nian. Ida ne’e 21% liu nivel
diresionadu ba sustentabilidadi fi skal iha longu prazu. Persentajem ba despeza
rekorente iha orsamentu kontinua ona atu sae, ho transferênsia sosial no
subvensaun (grants) reprezenta liu um kuartu husi despeza públika. Governu mos
manten ona planu sira ba projetu boot kapital públiku.
Programa investimentu públiku ba 2015
inklui despeza millaun $66 atu hadia estrada no ponte iha rai laran, no millaun $57 iha
investimentu adisional ba sistema eletrisidadi. Serbisu dezenvolvimentu portu
internasional planu atu hahu no orsamentu ne’e antisipa atu hasae maka’as
investimentu iha infrastrutura transporte seluk iha 2016. Impostu no royalties
husi produsaun petroliferu reprezenta 57% husi governu nia reseita iha 2014.
Produsaun husi kampu atual sira ne’e sae as iha 2012, no iha previstu atu
remata iha 2020, embora perspektiva ba dezenvolvimentu foun seidauk klaru
nafatin.
Orsamentu ba 2015 kua sai previzaun
deskontadu (discounted previstu) ba
reseita petroliferu iha futuru ho 16% ba billaun $4.7 tanba rebaixamentu
produsaun (production downgrades),
kusta ne’ebé as, no presu ne’ebé tun. Previzaun ne’e bazeia ba previzaun ida
kona-ba presu médiu ba mina $89/barril husi 2015–2020. Previstu ne’e preparadu
iha Maiu 2014 no la konsidera presu mina ne’ebé monu maka’as iha segunda metade
iha 2014. Iha Janeiru, World Bank prevista katak presu médiu mina kru (crude oil) mak $63/barril durante
2015–2020. Presu mina ne’ebé tun sei fo impaktu ba konta atual. Exsedente
(surplus) prevista atu tun ba 55% husi PIB naun petroliferu iha 2015 no 52% iha
2016. Wainhira laiha konsolidasaun fi skal, fi skal surplus sei tun ba 36% husi
PIB naun petroliferu iha 2015, no ba 8% husi PIB naun petroliferu iha 2016 se
aumenta ba despeze planeadu akontese Orsamentu 2015 fo estimasaun katak Fundu
Petróleu bele sustenta levantamentu annual ho millaun $638.5 kada tinan sem
hatun nia futuru valor iha termu real. Maibe, presu mina ne’ebé tun bele
hamenus rendimentu sustentável estimadu iha millaun $600 nia okos. Ida ne’e
menus liu tebes levantamentu planeadu billaun $1.3 iha 2015 no billaun $1.7 iha
2016.
Governu Timor-Leste estabelese ona
komisaun espesial ida atu negosia fronteira maritímu ho Australia. Progresu atu
resolve konfl itu territorial bele loke dalan ba dezenvolvimentu kampu gas
Greater Sunrise, maske nia perspektiva seidauk klaru. Ho reseita ne’ebé menus
husi kampu ezistente, presiza polítika fi skal prudente atu evita diminuisaun
maka’as ba poupansa (savings) iha
Fundu Petroliferu. Konsolidasaun fiskal bele hamosu periodu kresimentu ne’ebé
kiik, maibe progresu iha kualidadi ba despeza públiku bele suporta progresu
sustentadu iha padraun moris nian (living
standards).
Projeksaun Reseitas husi Fundus Petrolíferus
Timor-Leste nia fundus petroliferus sai seitor importante ba kontribui Produtu
Internal Brutu (PIB) rai laran nia ne’ebé presiza tebes hodi kria politika ida
ne’ebé adekuadu hodi gasta reseitas tuir nesesidade no dezenvolvimetu nasional.
Tinan-tinan ikus ne’e, governu ho tendensia foun no politika ida hodi hasai
osan husi fundu minarai nian liu billiaun ida (1) ba dezenvolvimentu rai ida
nee sein halo espekulasaun ba resiliensia ekonomia Timor-Leste wainhira
reseitas husi minarai no gas remata.
Kompara ho Fundus petroliferu, tuir projesaun Lao Hamutuk husi tinan
2008 to’o 2040 hatudu katak fluktualivu besik billiaun ida iha tinan 2008 no reseitas minarai no gas husi
Kitan no Bayu Undang sae to’o 3.6 billiaun (klimax) iha tinan 2012. Maske indika katak persentajen reseitas refere sei tun
tinan hirak mai ne’e, maibe governu mantein ho gastus ne’e la razoavel ho
montante ne’ebé liuhusi threshold
bazea ba Lei de tribucao de petroleo. Bazea ba estimasaun katak, produsaun mina
husi fontes Kitan nian sei hotu iha tempu barak nia laran no Bayu Undang totalmente
sei maran iha tinan 2021 (Scheiner,
2014). Kondisaun ne’e
presiza hamosu politika no lei ida ne’ebé mais propriu no kondusivu hodi gasta
osan minarai no gas ho diak alem de ida ne’e mos presiza iha konsensu nasional
ba gastus estadu nian. Signifika katak minarai no gas husi fontes seluk hanesan
Greater Sunrise presiza dezenvolve atu fo reseitas signifikativu ba
sustentabilidade ekonomia Timor-Leste wainhira fonte minarai no gas iha
Bayu-Undang remata.
Atu asegura mos ekilibru ba sustentabilidade ekonomia iha future mak seitor
produtivu sira seluk mos presiza hetan atesaun husi governu hodi nune’e bele
aumenta reseitas domestika hanesan seitor agrikultura, komersiu no turismu hodi
ense lakunas ekonomia ne’ebé iha.
Klaru katak Timor-Leste nia mehi atu hadiak moris diak no ekonomia mediu
alto iha 2030 tuir PEDN sei realiza wainhira iha konsiderasaun masimu ba gastus
estadu nia anualmente. Iha kontestu ida ne’e konsidera baze ekonomia, social no
ambiente sai pilar importante ba dezenvolvimentu sustentavel iha Timor-Leste. Reseitas
Petrolifero iha tinan 2014-2016
Analize Komparasaun Reseitas no Gastus ba Fundus Petroliferu nian
Timor-Leste hahu estabelese ninia Lei
kona-ba jestaun fundu petroliferu nian iha 2005 atu foti osan husi returnu
fundu minarai no gas la liu husi pursentu tolu (3%) hodi nunee bele garante
baze ekonomia povo nian ba iha tinan hirak tuir mai.
Realidade hatudu katak iha aumentu ba
reseitas fundus pteroliferu husi tinan ba tinan sura husi 2005. Nune’e iha
tinan 2012 Reseitas Fundu Petroliferu nian alkansa to’o 3.6 billoens no pontu
ida mak sai puntu aas liu husi tinan sira seluk. Maske iha espekulasaun katak
fundus minarai no gas nian iha tendensia atu tun ba bebeik tamba hela
Bayu-Undang mak mantein karik too iha 2021.
Iha Tinan 2014
Iha orsamentu Jeral Estadu nia iha 2014
parlamentu propoin atu tranfere montate osan too miliaiun $632 husi Reseitas
Sustentavel Estimadu (RSE) atu ezeuksaun orsamentu minimu ezekuta 75% ona iha
loron ikus fulan Setembru nian, maibe realidade governu ezekuta deit orsamentu
nebe propoin too 50% deit. Tamba ne’e Primeriu Ministru husu parlamentu atu
halao revizaun ba lei OGE ho urjente atu fo’o liu RSE wainhira ezekusaun liu
75% ne’ebe parlamentu konkorda tuir pedidu iha 15 Outobro. Nune’e governu aprezenta proposta OGE ba 2015
ba iha parlamentu. Proposta ne’ebe aprova hodi hasai orsamentu dobru too tokon
$638.5 RSE ba 2015 ho total tokon $1,327.5 (Lao
Hamutuk, 2014).
Bazea ba estimasaun iha grafika anterior katak, reseitas
petroliferu iha tinan 2013 tun ba 3.5 billoens no kontinua tun to’o 2.3
billoens iha 2014 maibe iha endensia sai fali tinan 2015 no 2016 tamba kampu
rua (Kitan no Bayu-Undang) sei kontribui hela. Espetasaun ba tinan hirak tuir
mai sei menus to’o zero iha 2020 e tal.
Maske nune’e iha fulan Marsu 2015, Ministeriu das Finansas
no Banku Sentral sublina atu iha akordo jestaun hodi deskreve investimentu
aloka tuir bonds no equities. Iha fulan Abril, remunerasaun annual husi Banku
Sentral ba jestaun gastus hamutuk $750,000 ba Investment Advisory Board, no montante seluk ba Banku Sentral
(0.4% husi portofolio fundu ne’e rasik).
Proposta orsamentu Estadu 2015 autoriza hodi hasai miliaun
$1327.5 husi Fundu Petrolifero maibe ida ne’e muda wainhira halo revizaun iha
fulan Abril no la bezea ba presu mina ne’ebe tun. Ho razaun tamba presu mina
ne’ebé volatil no tun drastiku maka presiza kria sustentabilidade fiskal hodi
reduz gastus estadu nian no halo revizaun ba planu future nian wainhira kondisaun
ida ne’e mantein tamba reseitas husi fundu minarai sei hotu iha 2020 no fundu
petroleo nian sei bele aguenta to’o tinan 5-8 oin mai.
Iha tinan 2015
Iha relatoriu Kuarte terseiru 2015
nian, balansu husi fundu petroleo tun liu iha fulan neen nia laran. Entre
fulan Junu no September 2015, investimentu fundus nian lakon kuaze miliaun
$450, no governu hasai osan miliaun $194 ba finsia atividade iha periodu
hanesan. Mina no gas ho total miliaun $218, kiik liu husi fundus durante 2014
no 63% kiik tebes husi tinan 2013.
Maske ida ne’e akontese tamba presu mina mundu nian tun, Timor-Leste
produs mina no gas husi kampu sira ne’ebé besik remata ona. Timor-Leste
produs 27% barel durante fulan walu iha tinan 2015. Produsaun makas liu iha
tinan 2012 maibe tempu hanesan mos kampu mina no gas husi Kitan ensera no kampu
Bayu-Undan sei mohu iha 2021 (Lao Hamutuk, 2015).
Iha Outubru 2015 wainhira governu Timor-Leste aprezenta
proposta orsamentu estadu ba 2016 ne’ebe parlamentu aprova iha fulan dezembru
hodi halo promulgasaun maibe Presidente da Republica veta tiha.
Montante
total no fontes reseitas nian iha mudansa durante halo proposta. Fundus
Petroliferu sei nafatin finansia gastus estadu ho estimasaun 80% no porsaun
boot liu mak mai husi dividas iha tinan sira iha pasadu. Timor-Leste ninia
reseitas naun petrolifero sei kiik hodi taka lakunas ne’ebé iha. Espetasaun
reseitas domestiku nia sei sae ba 0.6%.
Mezmuke, fundus petroliferu liu ona faze klimaks nian
maibe orsamentu estadu sei kontinua hasai liuhusi Reseitas Sustententavel Estimadu
(RSE). Orsamentu 2015 nian foti miliaun $689 ne’ebé liu tiha threshold 3%.
Iha 2016 hasai osan kuaze 7% no sei boot liu tan to’o 8% iha 2017 no karik
kontinua to’o 11% iha 2018 no 2019 (Lao Hamutuk, 2015).
Iha tinan 2016
Iha tinan 2016, balansu fundus petrolifero nian hamutuk
bilioens $16.22, ida ne’e valor kiik liu kompara ho tinan 2014 no miliaun
$368 million kuran husi inisiu 2015. Durante tinan kotuk reseitas mina no gas
tun tamba valor internasional stock market lakon tebes no dollar US nian sae
kompara moeda seluk entaun halo valor fundus nian tun. Governu kontinua foti
osan miliaun $640 durante kuarter ikus iha tinan 2015, inklui miliaun $350
iha Dezembru 2015 ne’ebe primeira vez akontese durante tinan 10 iha historia.
Se ita halo nivel projesaun ne’ebé halo ona no wainhira
moeda estranjeiru nian promove, ita nia fundus sei tun to’o biliaun 10 iha
tinan 2020 no zero iha 2026. Signifika katak Timor-Leste sei tama iha krize
ekonomia nia laran, tamba ne’e presiza iha politika ne’ebé diak hodi uza fundus
petroleo nian, alende gasta deit mos halo investimentu masimu iha seitor
seluk hodi bele halo balansu ba gastus estadu tinan-tinan.
Alem de ida ne’e, reseitas husi mina no gas depositadu
hodi sai fundus maka miliaun $340 montante ida ne’e kiik liu husi tinan 2007.
Maske presu mina no gas sae iha fulan Marsu 2016 maibe miliaun $14.3 sei selu
ba kompania sira relasiona ho deduksaun ba overdue taxes husi tinan 2012
nian.
Proposta orsamentu estadu iha 2017
atu antisipa tranferensia husi Fundus Petroleo nian iha fulan Outubro 2016
drop makas tebes tamba halo trasferensia barak liu iha tinan 2016. Karik sei
sae liu tan iha tinan 2019-2021.
Konkluzaun
1) Timor-Leste ninia baze
ekonomia prinsipal mai husi fontes rekursus petrolíferos hanesan reseitas
estrasaun husi petróleo e gás ne’ebé kuaze 81% fornese reseitas ba estadu
Timor-Leste ninia Produtu Internal Bruto (PIB) iha 2012 no kaer papel vital
ba fasilitasaun desenvolvimentu ekonomia iha Timor-Leste nune’e presiza fó
importánsia boot ba hari kuadru ida sólidu hodi halo jestaun diak rekursus
hirak ne’e. Tamba ne’e Fundo Petrolífero kria iha 2005 hodi kotribui ba ninia
objetivu ne’ebé iha konsiste ba jere investimente finanseirus ho probabilidade
razoavel, efetua tranferensia ba governu ho nivel ida sustentavel no mantein
valor real ba longo prazu;
2) Reseitas petroleu makas liu
iha tinan 2012 no tun drastiku to’o iha tinan 2014 no sae oituan iha tihan
2015 to’o 2016 maibe estimasaun katak sei hotu iha tinan 2021 nia laran.
Tamba ne’e investimentu seitor naun petroliferu nian tenke sai prioridade atu
nune’e bele pre-ense fali lakunas ka valor osan ne’ebé lakon tamba gastus
estadu tinan-tinan.
Rekomendasaun
1) Fundus husi mina no gas tinan-tinan sei tun ba
bebeik tamba gastus orsamentu estadu ne’ebé tinan-tinan sempre sae, tamba
ne’e rekomeda ba governu atu halo popansa ba investimonetu seitor sira ne’ebé
ladun produtivu no jestaun orsamentu ida ne’ebé efisiente;
2) Estimasaun ba reseitas petroliferu nian sei remata
iha tinan 2021, tamba ne’e presiza loke tan kampu seluk, hanesan Greater
Sunrise ne’ebé iha prosesu atu esplora nomos rekursu naturais (mineral) iha
rai maran atu bele garante ekonomia Timor-Leste wainhira mina no gas husi
Kitan no Bayu-Undan remata;
3) Governu presiza halo investimentu ba iha seitor naun
petroliferu sira hanesan agrikultura, turismu no industrias hodi nune’e bele
aumenta reseitas domestika duke depende deit ba mina no gas iha tasi laran;
4) Presiza iha konsensu nasional kona-ba utilizasaun
fundus petrolifero no law-enforcement atu nune’e lei no regulamentu ne’ebé
estabelese ona bele implementa no garante sustentabilidade ekonomia ba
futuru.
1. ADB, 2015. Asian
Development Bank Asian Development Outlook 2015 Financing Asia’s Future
Growth
2.
ANP, 2015. Annual Report. Timor-Leste
3.
ANP, 2016. Ezekusaun Orsamentu Tinan Finanseira 2016,
to'o 30 Setembro 2016 No Planu Orsamentu ba Tinan Finanseira 2017,
Timor-Leste
4. Lao Hamutuk, 2017. Timor-Leste
Petroleum Fund / Fundu Petroliferu. Updated 10 February 2017
5.
Lei Nº 8/2005, Lei de Tributação do
Petróleo
6.
Lei N.º 12 /2011 Primeira alteração à Lei n.º
9/2005, de 3 de Agosto, Lei do Fundo Petrolífero de 28
de Setembro
7.
Ministerio
das Financas, 2014. Relatorio Annual do
Fundo Petrolifero, Ano Fiscal 2013, Governu Timor-Leste
8.
Ministerio
das Financas, 2015. Relatorio Annual do
Fundo Petrolifero, Ano Fiscal 2013, Governu Timor-Leste
9.
Scheiner,
2017. How long will the Petroleum Fund carry Timor-Leste? 17 February 2014. Lao Hamutuk Organization,
Timor-Leste
10. Relatoriu Nasoens Unidas: Lista Membru ONU. Veio no dia 4 de maio de 2017. www.wikipedia.un.members.updated.org
11. Directorate-General of Statistics 2013a, ‘External Trade Statistics, Annual Reports
2012’ RDTL
|
|
[1] Relatoriu Nasoens Unidas: Lista Membru ONU
[2] RDTL Directorate-General of Statistics
2013a, ‘External Trade Statistics, Annual Reports 2012’
[3] Lei Nº 8/2005, Lei de Tributação do Petróleo
Langganan:
Postingan (Atom)
-
Husi: Donela Joana Guterres Estudante Faculdade Economia, Institute of Business (IOB) Introdusaun Tendénsia mundu ohin loron nia...
-
INTRODUSAUN Timor-Leste hanesan nasaun foun ida ne’ebé ho ninia kondisaun ekonomia depende liu ba rendimentu husi rekursu minarai no...
-
Husi: Donela Joana Guterres Materia Jestaun Finanseira, Faculdade Economia, Institute of Business (IOB) Introdusaun Timor-Lest...