Jumat, 03 November 2017

" MENUS KAMPU TRABALLU FO IMPAKTU OU RISKU BA FORSA TRABALLU IHA TIMOR LESTE "















ANALIZA KONA-BA INFLASAUN IHA TIMOR-LESTE


INTRODUSAUN

Timor-Leste hanesan nasaun foun ida ne’ebé ho ninia kondisaun ekonomia depende liu ba rendimentu husi rekursu minarai no gas iha tasi Timor (Timor Gap). Kondisaun ida ne’e mosu tamba potensia fundus rekursu minarai nia fo’o kontribuisaun bo’ot ba kresimentu ekonomia iha rai laran. Estudu Lao Hamutuk nian hateten katak Timor-Leste ninia income principal kuaze 80% mai husi fundu petroleum no return seluk mak mai husi seitor naun petroliferu hanesan agrikultura, turismu, industria ki’ik no mai taxa estadu.

Ohin loron Timor-Leste ninia fundus ekonomia rasik iha banku rai liur hatudu kresimentu signifikante ho osan liu biliaun 16 dolares Amerikanu. Kondisaun ida ne’e bele konsidera ekonomia Timor-Leste iha klase ekonomia mediu kompara ho nasaun seluk iha mundu ba sustenta ekonomia vida moris povo nian ba futuru. Realmente, estadu depende liu ba fundus petroliferu no seidauk iha mekanismu sustentavel hodi jere ba dezenvolvimentu rai laran.

Alem de fundus ekonomia ne’ebé iha, tinan-tinan governu sempre gasta osan bilaun ida (1) resin ba dezenvolvimentu rai laran hanesan infraestrutura, edukasaun, saude, agrikultura no sira seluk tan ne’ebé prioridade hodi alkansa Planu Estratejiku Dezenvolvimentu Nasional 2030. Realidade hatudu katak seidauk iha mudansas signifikativu ba iha povo nia moris inklui mos situasaun ekonomia mikro sai problema boot tamba kauza husi sistema jestaun no planeamentu ne’ebé sei fraku tebes. Kauza refere refleta ba insustentabilidade ekonomia iha Timor-Leste  inklui sistema ekonomia ne’ebé difisil atu kria.

Timor-Leste nia rekursu balun mos limitadu (material baziku) hodi bele fo’o kondisaun ba povo nia neseidade lor-loron hanesan sembilan bahan pokok (sembako) hodi sustenta moris lor-loron nian kuaze Inevitavel no depende liu ba importasaun husi rai liur liu-liu nasaun viziñu sira, hanesan Indonesia, Australia, Vietnam, Singapore, China no nasaun seluk tan iha sudeste asiatiku.
Dependensia refere automatikamente kria kondisaun ekonomia ida ne’ebé la garante povo nia moris liu-liu presu merkadu ne’ebé iha tendensia atu sae ba bebeik no governu rasik difisil atu kontrola. Presu ne’ebé sae mak hamosu inflasaun ekonomia iha rai laran ne’ebé sae tinan-tinan to’o 15.14% iha tinan 2011 maske deminui 0.6% iha tinan 2015, iha 2014 hetan 3.0% no 2013 hetan 4% (Ministerio das Finanças, 2012 no 2015).[1]     

Situasaun ida ne’e bele mantein depende ba iha intervensaun husi governu oinsa bele kria balansu ekonomia ida ne’ebé bele fo’o espasu ba povo ki’ik sira no reduz efeitu negative husi inflasaun refere. Alem de ne’e Importante mos atu fo’o importansia ba deflasaun ne’ebé mos fo’o impaktu ba negosiante ki’ik iha rai laran hanesan presu importasaun ne’ebé tun liu husi price standard ka buat ne’ebé ita bolu dumping price tamba prosesu produsaun lalais ho teknolojia a’as afeita ba negosiente ki’ik sira atu kompete.

OBJETIVU

Artigu ida ne’e ho objetivu maka:
1.    Atu deskobre kauzas ne’ebé hamosu inflasaun iha rai laran no politika ne’ebé eziste hodi halo balansu ba inflasaun no/ka reduz inflasaun iha rai laran;
2.    Atu fornese hanoin ruma ba governu no estadu kona-ba inflasaun ekonomia ne’ebé tinan-tinan sae ba bebeik ka fluktuativu maibe la estavel;
3.    Atu rekomenda solusaun ruma ne’ebé bele kontribui ba prosesu hodi resolve inflasaun iha rai laran;
4.    Atu fasilita estudante no ema hotu ne’ebé interese kona-ba situasaun ekonomia iha rai laran.

DISKUSAUN

Definisaun Inflasaun

Inflasaun hanesan kondisaun ekonomia ida ne’ebé akontese jeralmente afeita ba kulminasaun presu ka presu sasan ne’ebé sae bebeik durante tempu naruk. Kondisaun ida ne’e liu-liu afeita ba sasan ka commodity primariu sira balun presu sae maka’as no balun presu tun drastiku. Inflasaun akontese tamba presu krese no kontinua influensia ba sistema ekonomia no rendimentu baziu iha rai laran.
 
Kauza husi inflasaun dala barak akontese tamba kapasidade povo atu sosa (comprar)tun signifikante tamba afeita ba rendimentu husi sasan ne’ebé nia fa’an relamente tun. Ne’e duni pur ezemplu inflasaun iha tinan ida sae ba 5% maibe rendimentu laiha mudansa, signifika katak rendimentu real dekrede 5% ne’ebé relativamente hatun kapasidade sosa (affordability) ho 5%.

Implikasaun inflasaun iha Timor-Leste

 

Problema inflasaun hanesan akontese nasaun ne’ebé deit iha mundu no iha Timor-Leste  hanesan konsekuênsia inevitável husi prosesu dezenvolvimentu nasionál.  Ho taxa kresimentu ekonómiku ne’ebé bo’ot akompaña mos ho taxa inflation ne’ebe a’as. Nasaun boot sira hanesan Japaun ne’ebé besik dékada rua ona hasoru hela problema deflasaun (sasán folin tun) ou inflasaun negativu. Nune’e mos nasaun dezenvolvidu sira seluk, hanesan Estadus Unidus Ámerika (EUA) no Reinu-Unidu (RU), agora dau-daun hasoru hela problema inflasaun ida ki’ik tebes. Sira tenta hela, liu husi polítika monetáriu no fiskál inklui quantitative easing iha EUA no RU no Abenomic iha Japaun, hodi hasae inflasaun ba nível ida razoável. 

Inflasaun sai problema wainhira taxa inflasaun a’as liu tiha nível ida razoável, liu-liu inflasaun dubru díjitu hanesan iha Timor-Leste. Kauza prinsipál ne’ebé hamosu inflasaun maka dezekilibriu entre demanda no fornesimentu. Dezekilibriu iha ne’e refere ba demanda ba sasán ne’ebé a’as liu tiha fornesimentu ba sasán hirak ne’e ou fornesimentu la natón hodi hatán ba demanda ne’ebé a’as. 

Ema barak, hahú husi ita nai-ulun to’o ba populasaun sira, ho fasilmente identifika causas do inflação  iha Timor-Leste. Balun temin produsaun rai-laran menus, portu Dili ki’ik no servisu la efisiente no efikás, dependensia a’as ba importasaun, manipulasaun sasán folin, limitasaun infra-estrutura, sirkulasaun osan, no sst. Kondisaun desfavorável hirak ne’e hotu kontribui liu tan ba dezekilibriu entre demanda no fornesimentu. PM Xanana Gusmão, iha debate orsamentu 2014, hateten inflasaun ne’ebe bo’ot mai husi fatores oi-oin. Nune’e ita fahe fatores oi-oin ne’e ba buat rua - fatór esternu no fatór  internu



Fatores ne’ebe sai kauzalidade hodi akontese inflasaun dalabarak akontese tamba valor moedas domestikas (currency) tun, demanda ne’ebé boot kauza husi dependensia ba nesesidade bazikus, osan barak no la jere tuir nia dalan no seluk-seluk tan.
  • Inflasaun akontense tamba demanda (Demand Pull inflation)
Ita nia rai ho rekursus limitadu liu-liu liga-ba sasan primariu sira hanesan sembako seidauk produz iha rai laran nomos sasan ho teknolojia seidauk iha produsaun rai laran. Demand Pull Inflation ne’e akontese tamba povo abitua ona ka atrai nafatin ho sembako sira ne’ebé importa husi rai liur, tamba kuñesimentu utilizasaun sasan rai laran no produsaun limitadu atu fornese ba povo tomak. Tipu inflasaun ne’e akontese ho sporadic ba munisipiu tomak hanesan fo’os, supermi, sabaun, mina, masin no sasan seluk tan.

Timor-Leste nia rendimentu husi petroliferu ne’ebé sae tinan-tinan bele kauza ba inflasaun mos fo’o espasu ba oportunidade hetan osan ne’ebé aas, purezemplu salariu funsionariu ne’ebe aumenta, membru governu ho sala vinte veses boot liu husi salariu standard, subsidiu ba idosos, veteranos no antigos kombatentes mos kontribui ba demanda hodi sosa sasan baziku barak. Nune’e bele dehan katak aggregate demand ne’ebé aas liu kapasidade ekonomia familia nian ne’ebé halo presu sasan unaffordable.

  • Inflasaun akontese tamba sirkulasaun orsamentu rai laran bo’ot
Teoria ida ne’e hanesan teoria klasiku ne’ebé dehan katak inflasaun akontese tamba osan ne’ebé estadu hasai barak liu ka aumenta makas ne’ebé hamosu kapasidade sosa sae makas ne’ebe afeita ba presu sasan sae. Iha Timor-Leste akontese bazea ba aprovasaun Orsamentu Jeral Estadu (OGE) ne’ebé sae to’o biliaun ida resin ne’ebé liu ona kapasidade utilizasaun estadu nian ba dezenvolvimentu nasional. Governu seidauk iha mekanismu adekuadu hodi kontrola sirkulasaun orsamentu ne’ebé akontese iha rai laran. Purezemplu gastus ba projeitu infraestrutura sira ho volume ki’ik maibe hasai kustu ne’ebé bo’ot, subsidiu ba idosos no veteranos ne’ebé ladun efisiente tamba osan ho cash iha liman no tendensia atu gasta lalais.

  • Inflasaun akontese tamba presu produsaun sae  (Cost push inflation)
Ida ne’e akontese tamba kustu produsaun rai laran ne’ebé mak seidauk determina ka lao ho diak, rekursu limitadu atu halo produsaun rai laran, la fo’o atensaun ba investimentu iha seitor produtivu sira ka seidauk iha planu ne’ebé diak no merkadu ne’ebe la klaru, folin sasan ne’ebe la determina no seluk-seluk tan. Puezemplu limitasaun infra-estruras bázikas impede atividades ekonómikas lao efikás no efisiente. Impedimentus sira hanesan portu Dili ki’ik no servisu la efikás no efisiente, estradas la-diak, no sst maka kria in-efisiensia, ne’ebé ikus mai hamosu kustus deznesesáriu (selu multa, kustu transporte a’as). Nune’e mos orientasaun merkadu ne’ebé la klaru ba produtor sasan iha rai laran atu fa’an iha merkadu.

  • Inflasaun mosu tamba market manipulation.
Manipulasaun iha ne’e refere ba hahalok vendedores ou fornesedores malandru balun ne’ebé mes-mesak ou hamutuk halo manipulasaun hodi hasa’e sasán folin. Porezemplu presu ikan ne’ebé sae no laiha presu baziku husi estadu hodi kontrola nune’e mos kualidade sasan ladun garantidu ba satisfasaun konsumidor sira. 
  • Inflasaun misturadu (mixed inflation)
Tipu inflasaun ida ne’e akontese tamba laiha balansu entre fornesidor no demanda. Wainhira demanda ba bens e serviço aumenta maibe fornesimentu sasan no fator produsaun tun, tamba ne’e atu substitui bens e servisu la akontese. Kondisaun ida ne’e kria presu bens e servisu sae no difisil atu kontrola.

a)    Inflasaun ne’ebe a’as poder de compras ka daya beli konsumidór nian ba sasan hirak ne’ebé nia prefere atu hola. Nune’e, ho osan (montante) hanesan, kuantidade sasán ne’ebé ita sosa sei menus ou ita presiza osan barak liu tan hodi sosa sasán ho kuantidade hanesan. Nune’e ema kiak ho rendimentu fixu maka sei sofre liu tamba maioria husi sira nia rendimentu aloka ba sosa nesesidade bázika. Ho inflasaun, sira nia saláriu sei la natón atu sustenta sira nia família. Tamba inflasaun desvaloriza saláriu nominal. Maibé, solusaun ba problema ida ne’e laos liu husi hasae saláriu. Tamba sé halo nune’e sei kria deit espiral do inflação. Katak ho hasae saláriu sei hasa’e liu tan inflasaun no ikus mai ita tama ba iha ciclo do diabo ida laiha rohan. 
b)    Inflasaun ne’ebé a’as sei redúz kompetitivadade ekonómika Timor-Leste nian kompara ho parseiru komersiantes sira seluk. Ho inflasaun inputs costs sei aumenta, nune’e ikus mai prodúz produtu finais ne’ebé karun. Nune’e Timór oan sira sei prefere sosan sasán importadu (manu Timór vs ayam potong, fós-rai vs fós importadu) tamba baratu no iha rai liur ema estranjeiru sira sei la sosa produtu Timór nian tamba karun. 
c)    Fásil tebes atu idenfitika causas do inflação  iha Timor-Leste, maibe defísil tebes buka solusaun ba problema inflasaun ne’e rasik. Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu hatúr ona katak taxa inflasaun entre 4-6 pursentu maka nivel inflasaun ida razoável ba dezenvolvimentu ekonómiku Timor-Leste nian ne’ebé diak. Ida ne’e laos tárjetu ida fásil maibe mós laos imposível. 




KONKLUZAUN

Iinflasaun mosu tamba dezekilibriu entre demanda no fornesimentu ne’ebé la natón hodi hatán ba demanda ne’ebé a’as. Nune’e solusaun ba inflasaun ne’e rasik tenki haré liu ba oinsa hadiak no hasae fornesimentu. Ita haré fásil, maibe defísil tebes atu atinji objetivu ida ne’e. Defísil tamba rekere aproximação integrada involve parte hotu-hotu, laos Governu deit, maibe mós seitor privadu no populasaun tomak,  nomos presiza intervensaun ba tempu ida naruk hodi hare nia rezultadu, laos tinan ida ka rua, hodi nune’e bele hetan solusaun ida ne’ebé util ba rezolve asuntu refere. 

Inflasaun mosu tamba dezekilibriu entre demanda no fornesimentu-demanda a’as liu tiha fornesimentu. Inflasaun laos buat ida la-diak, maibe inflasaun ne’ebe a’as, liu-liu inflasaun dubru-díjitu, sei hamosu konsekuênsias negativas ba dezenvolvimentu sósiu-ekonómiku nasaun ida nian. Fásil tebes atu identifika causas do inflação, maibe defísil tebes atu buka solusaun ba inflasaun ne’e rasik tamba ida ne’e rekere aproximação integrada ne’ebé involve parte hotu-hotu no liu-liu presiza tempu naruk no displina hodi rezolve problema inflasaun ne’e rasik.

SOLUSAUN

Solusaun altenativas ne’ebé bele kontribui ba hamenus problema inflasaun a’as iha Timor-Leste mak hanesan:
1)    Autoridade kompetente liu-liu MCIA kontinua nafatin ho sira nia esforsu tomak ne’ebé halao hela liu husi halo intervensaun ba merkadu hanesan inspeisaun ba loja, hamosu tabela do preço, no loke loja do povo. Governu intervein tamba merkadu la funsiona lolós tuir mecanismo do mercado; liu-liu tamba manipulação do preço. Polítika ida ne’e hanesan medida temporária deit hodi hein soluções seluk nebe’e diak liu, adekuadu no sustentável. 2) Polítika intervensau merkadu la bele kontinua permantemente, se lae bele hamosu konsekuênsias ne’ebé governu tenki asumi kustus tamba subsídiu ne’ebé fo, liu-liu ba loja do povo; dezinsentiva fornesedores sira hodi halo negósiu no ikus liu hamosu black market iha ne’ebé sei iha nafatin fornesedores malandru balun ne’ebé sei kontinua sub-subar manipula sasán folin ba komsumidores sira ne’ebé desperadu tebes. 
2)    Presiza mos tau matan no fo prioridade a’as ba hadiak kondisaun desfavorável oubottlenecs sira hanesan limitasaun infra-estruturas bázikas. Enkuantu hein konstrusaun Portu Tibar, Ministériu Transporte no Infra-Estrutura presiza hadiak kondisaun portu Dili no buka meius oinsa halais atrakamentu no deskaregamentu ba ró sira ne’ebé barak antri hela iha tasi laran. Husu ba funsiunáriu sira iha Portu no Alfândega servisu 24 oras nia laran inklui mos loron sábadu, domingu no feriadu.  Bele mós diak liu kontrata tiha servisu portu Dili nian ba seitor privadu. Sé halo nune’e hau fiar bele hamenus tiha ró barak ne’ebé antrian hela iha tasi laran. Ministeriu relevantes tenki tau matan mos ba infra-estrutura bázika sira seluk hanesan estradas hodi nune’e bele hamenus kustus transportes, mas liu-liu fasilita movimentu produtu ba iha merkadu.
3)    Redús montante sirkulasaun osan iha ekonomia. Sé ita iha osan rasik no ita nia seitór finanseiru funsiona ho diak, ita bele halo intervensaun liu husi polítika monetária liuhusi hasae taxa de juros. Timor-Leste, tamba seidauk iha osan rasik, la bele halo intervensaun polítika monetária, liu-liu hodi hatán ba fatores esternus ne’ebe hamosu inflasaun. 
4)    Iha kazu Timor-Leste nian, orsamentu jeral estadu sai hanesan fonte ba sirkulasaun osan iha ekonomia. Nune’e ita bele intervein liu husi polítika fiskál. Iha ne’e hau la propoen atu hasae taxa tamba ho taxa ne’ebé a’as bele hamate investimentu. Evidensias tinan 2012 no 2013 hatudu katak governu tau ona iha konsiderasaun limitasaun kapasidade ekonomia rai-laran, limitasaun kapasidade ekzekusaun no konsekuênsia ba inflasaun, nune’e governu desidi redúz montante orsamentu 2014. Iha redusaun ba tinan ida ne’e no tinan hirak oin mai, tenki fo liu atensaun ba redús no prevene aumentu iha despezas rekorente, tamba despezas rekorente fo impaktu bo’ot liu ba inflasaun kompara ho despezas ba kapital dezenvolvimentu. 
5)    Dalan seluk ne’ebé ita bele halo maka enkoraja ou se bele karik obriga sidadaun hotu atu poupa osan ne’ebé sira simu ba tau iha banku ka ba investimentu sira seluk, duke uza ou gasta osan hirak ne’e ba buat sira ne’ebé la fo retornu ekonómiku hanesan halo-lia. Liu husi poupansa, ita bele redús sirkulasan osan tamba ema sei konsume menus, nune’e hamenus demanda ba sasán sira. Poupansa hirak ne’e mos bele kria fali multiple effect seluk liu husi (banku) finansiamentu atividadades produtivus sira seluk.
6)    Solusaun ikus no importante liu maka oinsa hasae fornesimentu ne’e rasik. Komesa hanoin ona identifika produtus, liu-liu nesesidadades bázikas hirak ne’ebé maka ema barak sosa ou konsumu, no bele subtitui no prodús rasik iha rai-laran. Ita hanoin uluk oinsa asegura fornesimentu sufisiente ba merkadu rai-laran, no iha tempu hanesan mos hanoin ona konaba polítika subtituisaun importasaun no ikus liu maka ita haksoit ba esportasaun. Iha faze ida ne’e, seitor públiku tenki hahú no ajuda seitor privadu hodi fo asistensia téknika no finanseiru, no liu-liu kria kondisaun favorável hodi atrai investidores (rai-laran no rai-liur) hodi mai investe iha seitor naun-petrolíferu, laos mai hadau malu fali projeitus governu nian sira. Laos seitor públiku, maibe seitor privadu maka tenki sai autor prinsipal hodi hasae fornesimentu ne’e rasik. 

REKOMENDASAUN

Propoin liu husi meiu ida ne’e atu tau kláuzula ida iha kontratu ne’ebé obriga emprezariu sira, liu-liu emprezariu lokal sira nebe’e hetan ona projeitu governu nian, hodi aloka no investe persentajen balun husi sira nia rendimentu ba iha investimentu seitór produtivu. Halo nune’e sei asegura sira nia sustentabilidade wainhira projeitu governu nia remata ona no iha tempu hanesan bele ajuda hasae fornesimentu rai-laran no hamenus dependensia ba importasaun.









[1] Analize Inflasaun iha TimorLeste husi Diresaun Jeral  ba Analize Politika no Peskiza no Finansa Estadu iha 2012 no Revizaun Annual kona-ba Indise Presu Konsumidor iha Timor-Leste husi Ministerio das Finanças iha tinan 2015

Rabu, 20 September 2017

“ANALIZE RESEITAS FUNDUS PETROLÍFERU TIMOR-LESTE HUSI TINAN 2014-2016”


Husi: Donela Joana Guterres
Materia Jestaun Finanseira, Faculdade Economia, Institute of Business (IOB)

 

Introdusaun


Timor-Leste hanesan nasaun ida ne’ebé foin restaura ninia independensia iha dia 20 de maio de 2002 no sai nasaun membru Organzasaun Nasoens Unidas (ONU)[1] ba 198. Timor-Leste hetan destrusaun no estragus masiva ba ninia infraestrutura basicas hanesan escolas, edificios publicas, hospitais no povo nia hela fatin sira ne’ebé mak hamosu krize multi-dimensaun ba Timor-Leste hodi rekupera-an husi seitor oi-oin liu-liu importante tebes ba estad hodi halo prioritizasaun ba seitor importantante sira hanesan infraestrutura, edukasaun, saude, agrikultura no turismu. Tamba ne’e nesesariu tebes ba Timor-Leste atu halo investimentu ida signifikante atu rekupera lalais vida moris povo nian, nune’e TL idenfitika no esplora ninia rekursus ekonomia rasik hodi bele hatan ba nesesidade iha rai laran, hamrik nudar nasaun ida soveranu no independente bazea ninia ekonomia rasik, aselera dezenvolvientu nasional, hamenus kiak no mukit iha rai laran tuir Planu Estratejiku Dezenvolvimentu ne’ebé trasa ona.

Timor-Leste ninia baze ekonomia prinsipal mai husi fontes rekursus petrolíferos hanesan reseitas estrasaun husi petróleo e gás ne’ebé kuaze 81% fornese reseitas ba estadu Timor-Leste ninia Produtu Internal Bruto (PIB) iha 2012 (RDTL DGS 2013) in 2012[2] no kaer papel vital ba fasilitasaun desenvolvimentu ekonomia iha Timor-Leste nune’e presiza fó importánsia boot ba hari kuadru ida sólidu hodi halo jestaun diak rekursus hirak ne’e. Tamba ne’e Fundo Petrolífero kria iha 2005 hodi kotribui ba ninia objetivu ne’ebé iha konsiste ba jere investimente finanseirus ho probabilidade razoavel, efetua tranferensia ba governu ho nivel ida sustentavel no mantein valor real ba longo prazu.

Fundos Petrolífero pretende ba ema hotu nia interese, tamba ne’e tenke jere ho diak hanesan prioriedade estadu nian, tenke uza ho forma igualitaria tuir Kostituisaun Repúlika artigo 139.o  no LEI DE TRIBUTAÇÃO DO PETRÓLEO (LEI Nº 8/2005) hateten katak  “O Fundo Petrolífero deve contribuir para uma gestão sensate dos recursos petrolíferos para benefício da geração actual e das gerações vindouras. O Fundo Petrolífero será uma ferramenta que irá contribuir para uma boa política fiscal, em que se considere e pondere devidamente os interesses a longo prazo dos cidadãos de Timor-Leste”.[3] Signifika katak Timor-Leste presiza iha politika adekuadu hodi jere reseitas mina no gas ba hadiak vida moris povo nian ho sustentavel, utiliza fundus petrolifero ne’ebé iha ba investimentu seitor produtivu hodi nune’e evita labele akontese malisan rekursu ka resource curse.

Relasiona ho jestaun reseitas fundus petrolíferu no naun-petrolíferu, Governu sempre aprezenta planu ezekusaun Orsamentu Jeral Estadu (OGE) ho perspetiva jenérika, presiza afirma investimentu públiku ida ne’ebé feitu husi Estadu através OGE mak sai  instrument ida efetivu liu hodi kombate kontra pobreza no miséria; sai mos hanesan instrumentu importante ida ne’ebé pretende konduz Timor-Leste ba pais ida ne’ebé ita hotu mehi, hanesan destaka ona iha vizaun Plano Estratégico de Desenvolvimento (PED); hanesan mos intrumentu ida desisivu ba kriasaun kondisaun hodi nune’e bele aselera dezenvolvimentu social no ekonomiku ida realista, iklusivu no sustentavel.  Tamba ne’e OGE mak dalan ida hodi fo benefísiu do Povo em todo o território nacional, nune’e mos fó benefísiu ba jerasaun futuru.

Objetivu


1)    Atu analize ba komparasaun reseitas fundus petrolíferu husi tinan 2014-2016 no projesaun ba tinan hirak oin mai;

2)   Atu analiza gastus ne’ebé hasai husi estadu tinan-tinan no sustentabilidade fundus petroliferu nian hodi investe ba seitor naun-petroliferu wanhira mina no gas husi tasi laran remata;

Problema


1)    Iha ka lae Sustentabilidade reseitas fundus petroliferu kompara ho gastus estadu husi tinan 2014-2016?

2)   Iha ka lae poitika investimentu ba seitor naun-petroliferu ninia kontribuisaun ba resiliensia ekonmia wainhira TL ninia mina no gas iha tasi laran remata?




Diskusaun


Panorama Ekonomia Timor-Leste iha 2014-2016


Iha 2014, kresimentu ekonomia sae akompaña ho gastu públiku ne’ebe aumenta aas. Iha espektasaun katak kresimentu sei menus iha 2015 maibe sei sae iha 2016 se projetu investimentu maior lao tuir planu. Inflasaun sei tun tanba kondisaun externu favoravel no iha projeksaun atu sae iha 2015 no 2016. Presu mina ne’ebé tun no produsaun ne’ebé diminui destaka nesesidadi atu diversifika ekonomia liu husi enkorajamentu ba investimentu privadu.

Governu nia reseita hamutuk billaun $3.0 iha 2014, no produz exsedente orsamental (scal surplus) ne’ebé ekivalente ho 1.3 vezes PIB naun petroliferu. Exsesu ne’e hatama iha governu nia Fundu Petroliferu, no aumenta fundu ne’e nia saldo ba billaun $16.5 iha 2014, ekivalente ho aprosimadamente $13,700 per capita. Fundu investimentu hetan rendimentu nominal 3.3% iha 2014. Ida ne’e konsistente ho parametru referênsia ba produtividadi ne’ebé Fundu ne’e nia mandatu investimentu estabelese ona, maibe total rendimentu investimentu menus 35% husi projeksaun Orsamentu 2014 nian.

Tuir previstu, kresimentu sei monu ba 6.2% iha 2015 wainhira estímulu husi aumenta iha despeza públiku alivia, antes sae ba 6.6% iha 2016 wainhira projeitu investimentu maior ba públiku no privadu kontinua lao ba oin. Infl asaun previstu mak 2.8% iha 2015 no 4.0% iha 2016, hanesan ho impaktu defl asionáriu ba dólar forte no presu internasionál kiik ba ai-haan sei disipa no presaun husi demanda doméstika hahú. Embora iha previstu katak kresimentu sei menus liu kompara ho tinan hira nia laran, iha sinal positivu ba aumenta iha atividadi setor privadu. Iha planu atu hahu serbisu iha planta foun ba servejaria no engarrafamentu ho valor millaun $45 iha 2015, no investor rai-laran no estranjeiru iha konsiderasaun ba projeitu investimentu maior sira seluk.

Despeza orsamental ba 2015 mak 5% a’as liu dotasaun orsamental (budget envelope) 2014 nian. Ida ne’e 21% liu nivel diresionadu ba sustentabilidadi fi skal iha longu prazu. Persentajem ba despeza rekorente iha orsamentu kontinua ona atu sae, ho transferênsia sosial no subvensaun (grants) reprezenta liu um kuartu husi despeza públika. Governu mos manten ona planu sira ba projetu boot kapital públiku.

Programa investimentu públiku ba 2015 inklui despeza millaun $66 atu hadia estrada no ponte  iha rai laran, no millaun $57 iha investimentu adisional ba sistema eletrisidadi. Serbisu dezenvolvimentu portu internasional planu atu hahu no orsamentu ne’e antisipa atu hasae maka’as investimentu iha infrastrutura transporte seluk iha 2016. Impostu no royalties husi produsaun petroliferu reprezenta 57% husi governu nia reseita iha 2014. Produsaun husi kampu atual sira ne’e sae as iha 2012, no iha previstu atu remata iha 2020, embora perspektiva ba dezenvolvimentu foun seidauk klaru nafatin.

Orsamentu ba 2015 kua sai previzaun deskontadu (discounted previstu) ba reseita petroliferu iha futuru ho 16% ba billaun $4.7 tanba rebaixamentu produsaun (production downgrades), kusta ne’ebé as, no presu ne’ebé tun. Previzaun ne’e bazeia ba previzaun ida kona-ba presu médiu ba mina $89/barril husi 2015–2020. Previstu ne’e preparadu iha Maiu 2014 no la konsidera presu mina ne’ebé monu maka’as iha segunda metade iha 2014. Iha Janeiru, World Bank prevista katak presu médiu mina kru (crude oil) mak $63/barril durante 2015–2020. Presu mina ne’ebé tun sei fo impaktu ba konta atual. Exsedente (surplus) prevista atu tun ba 55% husi PIB naun petroliferu iha 2015 no 52% iha 2016. Wainhira laiha konsolidasaun fi skal, fi skal surplus sei tun ba 36% husi PIB naun petroliferu iha 2015, no ba 8% husi PIB naun petroliferu iha 2016 se aumenta ba despeze planeadu akontese Orsamentu 2015 fo estimasaun katak Fundu Petróleu bele sustenta levantamentu annual ho millaun $638.5 kada tinan sem hatun nia futuru valor iha termu real. Maibe, presu mina ne’ebé tun bele hamenus rendimentu sustentável estimadu iha millaun $600 nia okos. Ida ne’e menus liu tebes levantamentu planeadu billaun $1.3 iha 2015 no billaun $1.7 iha 2016.

Governu Timor-Leste estabelese ona komisaun espesial ida atu negosia fronteira maritímu ho Australia. Progresu atu resolve konfl itu territorial bele loke dalan ba dezenvolvimentu kampu gas Greater Sunrise, maske nia perspektiva seidauk klaru. Ho reseita ne’ebé menus husi kampu ezistente, presiza polítika fi skal prudente atu evita diminuisaun maka’as ba poupansa (savings) iha Fundu Petroliferu. Konsolidasaun fiskal bele hamosu periodu kresimentu ne’ebé kiik, maibe progresu iha kualidadi ba despeza públiku bele suporta progresu sustentadu iha padraun moris nian (living standards).

Projeksaun Reseitas husi Fundus Petrolíferus


Timor-Leste nia fundus petroliferus sai seitor importante ba kontribui Produtu Internal Brutu (PIB) rai laran nia ne’ebé presiza tebes hodi kria politika ida ne’ebé adekuadu hodi gasta reseitas tuir nesesidade no dezenvolvimetu nasional. Tinan-tinan ikus ne’e, governu ho tendensia foun no politika ida hodi hasai osan husi fundu minarai nian liu billiaun ida (1) ba dezenvolvimentu rai ida nee sein halo espekulasaun ba resiliensia ekonomia Timor-Leste wainhira reseitas husi minarai no gas remata.  

Kompara ho Fundus petroliferu, tuir projesaun Lao Hamutuk husi tinan 2008 to’o 2040 hatudu katak fluktualivu besik billiaun ida  iha tinan 2008 no reseitas minarai no gas husi Kitan no Bayu Undang sae to’o 3.6 billiaun (klimax) iha tinan 2012. Maske indika katak persentajen reseitas refere sei tun tinan hirak mai ne’e, maibe governu mantein ho gastus ne’e la razoavel ho montante ne’ebé liuhusi threshold bazea ba Lei de tribucao de petroleo. Bazea ba estimasaun katak, produsaun mina husi fontes Kitan nian sei hotu iha tempu barak nia laran no Bayu Undang totalmente sei maran iha tinan 2021 (Scheiner, 2014).  Kondisaun ne’e presiza hamosu politika no lei ida ne’ebé mais propriu no kondusivu hodi gasta osan minarai no gas ho diak alem de ida ne’e mos presiza iha konsensu nasional ba gastus estadu nian. Signifika katak minarai no gas husi fontes seluk hanesan Greater Sunrise presiza dezenvolve atu fo reseitas signifikativu ba sustentabilidade ekonomia Timor-Leste wainhira fonte minarai no gas iha Bayu-Undang remata.
Atu asegura mos ekilibru ba sustentabilidade ekonomia iha future mak seitor produtivu sira seluk mos presiza hetan atesaun husi governu hodi nune’e bele aumenta reseitas domestika hanesan seitor agrikultura, komersiu no turismu hodi ense lakunas ekonomia ne’ebé iha.

Klaru katak Timor-Leste nia mehi atu hadiak moris diak no ekonomia mediu alto iha 2030 tuir PEDN sei realiza wainhira iha konsiderasaun masimu ba gastus estadu nia anualmente. Iha kontestu ida ne’e konsidera baze ekonomia, social no ambiente sai pilar importante ba dezenvolvimentu sustentavel iha Timor-Leste. Reseitas Petrolifero iha tinan 2014-2016

Analize Komparasaun Reseitas no Gastus ba Fundus Petroliferu nian


Timor-Leste hahu estabelese ninia Lei kona-ba jestaun fundu petroliferu nian iha 2005 atu foti osan husi returnu fundu minarai no gas la liu husi pursentu tolu (3%) hodi nunee bele garante baze ekonomia povo nian ba iha tinan hirak tuir mai.

Realidade hatudu katak iha aumentu ba reseitas fundus pteroliferu husi tinan ba tinan sura husi 2005. Nune’e iha tinan 2012 Reseitas Fundu Petroliferu nian alkansa to’o 3.6 billoens no pontu ida mak sai puntu aas liu husi tinan sira seluk. Maske iha espekulasaun katak fundus minarai no gas nian iha tendensia atu tun ba bebeik tamba hela Bayu-Undang mak mantein karik too iha 2021. 

Iha Tinan 2014


Iha orsamentu Jeral Estadu nia iha 2014 parlamentu propoin atu tranfere montate osan too miliaiun $632 husi Reseitas Sustentavel Estimadu (RSE) atu ezeuksaun orsamentu minimu ezekuta 75% ona iha loron ikus fulan Setembru nian, maibe realidade governu ezekuta deit orsamentu nebe propoin too 50% deit. Tamba ne’e Primeriu Ministru husu parlamentu atu halao revizaun ba lei OGE ho urjente atu fo’o liu RSE wainhira ezekusaun liu 75% ne’ebe parlamentu konkorda tuir pedidu iha 15 Outobro.  Nune’e governu aprezenta proposta OGE ba 2015 ba iha parlamentu. Proposta ne’ebe aprova hodi hasai orsamentu dobru too tokon $638.5 RSE ba 2015 ho total tokon $1,327.5 (Lao Hamutuk, 2014).



Bazea ba estimasaun iha grafika anterior katak, reseitas petroliferu iha tinan 2013 tun ba 3.5 billoens no kontinua tun to’o 2.3 billoens iha 2014 maibe iha endensia sai fali tinan 2015 no 2016 tamba kampu rua (Kitan no Bayu-Undang) sei kontribui hela. Espetasaun ba tinan hirak tuir mai sei menus to’o zero iha 2020 e tal.
Maske nune’e iha fulan Marsu 2015, Ministeriu das Finansas no Banku Sentral sublina atu iha akordo jestaun hodi deskreve investimentu aloka tuir bonds no equities. Iha fulan Abril, remunerasaun annual husi Banku Sentral ba jestaun gastus hamutuk $750,000 ba Investment Advisory Board, no montante seluk ba Banku Sentral (0.4% husi portofolio fundu ne’e rasik).
Proposta orsamentu Estadu 2015 autoriza hodi hasai miliaun $1327.5 husi Fundu Petrolifero maibe ida ne’e muda wainhira halo revizaun iha fulan Abril no la bezea ba presu mina ne’ebe tun. Ho razaun tamba presu mina ne’ebé volatil no tun drastiku maka presiza kria sustentabilidade fiskal hodi reduz gastus estadu nian no halo revizaun ba planu future nian wainhira kondisaun ida ne’e mantein tamba reseitas husi fundu minarai sei hotu iha 2020 no fundu petroleo nian sei bele aguenta to’o tinan 5-8 oin mai.

Iha tinan 2015

Iha relatoriu Kuarte terseiru 2015 nian, balansu husi fundu petroleo tun liu iha fulan neen nia laran. Entre fulan Junu no September 2015, investimentu fundus nian lakon kuaze miliaun $450, no governu hasai osan miliaun $194 ba finsia atividade iha periodu hanesan. Mina no gas ho total miliaun $218, kiik liu husi fundus durante 2014 no 63% kiik tebes husi tinan 2013.  Maske ida ne’e akontese tamba presu mina mundu nian tun, Timor-Leste produs mina no gas husi kampu sira ne’ebé besik remata ona. Timor-Leste produs 27% barel durante fulan walu iha tinan 2015. Produsaun makas liu iha tinan 2012 maibe tempu hanesan mos kampu mina no gas husi Kitan ensera no kampu Bayu-Undan sei mohu iha 2021 (Lao Hamutuk, 2015).
Iha Outubru 2015 wainhira governu Timor-Leste aprezenta proposta orsamentu estadu ba 2016 ne’ebe parlamentu aprova iha fulan dezembru hodi halo promulgasaun maibe Presidente da Republica veta tiha. 
Montante total no fontes reseitas nian iha mudansa durante halo proposta. Fundus Petroliferu sei nafatin finansia gastus estadu ho estimasaun 80% no porsaun boot liu mak mai husi dividas iha tinan sira iha pasadu. Timor-Leste ninia reseitas naun petrolifero sei kiik hodi taka lakunas ne’ebé iha. Espetasaun reseitas domestiku nia sei sae ba 0.6%.
Mezmuke, fundus petroliferu liu ona faze klimaks nian maibe orsamentu estadu sei kontinua hasai liuhusi Reseitas Sustententavel Estimadu (RSE). Orsamentu 2015 nian foti miliaun $689 ne’ebé liu tiha threshold 3%. Iha 2016 hasai osan kuaze 7% no sei boot liu tan to’o 8% iha 2017 no karik kontinua to’o 11% iha 2018 no 2019 (Lao Hamutuk, 2015).

Iha tinan 2016

Iha tinan 2016, balansu fundus petrolifero nian hamutuk bilioens $16.22, ida ne’e valor kiik liu kompara ho tinan 2014 no miliaun $368 million kuran husi inisiu 2015. Durante tinan kotuk reseitas mina no gas tun tamba valor internasional stock market lakon tebes no dollar US nian sae kompara moeda seluk entaun halo valor fundus nian tun. Governu kontinua foti osan miliaun $640 durante kuarter ikus iha tinan 2015, inklui miliaun $350 iha Dezembru 2015 ne’ebe primeira vez akontese durante tinan 10 iha historia.
Se ita halo nivel projesaun ne’ebé halo ona no wainhira moeda estranjeiru nian promove, ita nia fundus sei tun to’o biliaun 10 iha tinan 2020 no zero iha 2026. Signifika katak Timor-Leste sei tama iha krize ekonomia nia laran, tamba ne’e presiza iha politika ne’ebé diak hodi uza fundus petroleo nian, alende gasta deit mos halo investimentu masimu iha seitor seluk hodi bele halo balansu ba gastus estadu tinan-tinan.
Alem de ida ne’e, reseitas husi mina no gas depositadu hodi sai fundus maka miliaun $340 montante ida ne’e kiik liu husi tinan 2007. Maske presu mina no gas sae iha fulan Marsu 2016 maibe miliaun $14.3 sei selu ba kompania sira relasiona ho deduksaun ba overdue taxes husi tinan 2012 nian. 

Proposta orsamentu estadu iha 2017 atu antisipa tranferensia husi Fundus Petroleo nian iha fulan Outubro 2016 drop makas tebes tamba halo trasferensia barak liu iha tinan 2016. Karik sei sae liu tan iha tinan 2019-2021.

 

Konkluzaun

1)    Timor-Leste ninia baze ekonomia prinsipal mai husi fontes rekursus petrolíferos hanesan reseitas estrasaun husi petróleo e gás ne’ebé kuaze 81% fornese reseitas ba estadu Timor-Leste ninia Produtu Internal Bruto (PIB) iha 2012 no kaer papel vital ba fasilitasaun desenvolvimentu ekonomia iha Timor-Leste nune’e presiza fó importánsia boot ba hari kuadru ida sólidu hodi halo jestaun diak rekursus hirak ne’e. Tamba ne’e Fundo Petrolífero kria iha 2005 hodi kotribui ba ninia objetivu ne’ebé iha konsiste ba jere investimente finanseirus ho probabilidade razoavel, efetua tranferensia ba governu ho nivel ida sustentavel no mantein valor real ba longo prazu;
2)   Reseitas petroleu makas liu iha tinan 2012 no tun drastiku to’o iha tinan 2014 no sae oituan iha tihan 2015 to’o 2016 maibe estimasaun katak sei hotu iha tinan 2021 nia laran. Tamba ne’e investimentu seitor naun petroliferu nian tenke sai prioridade atu nune’e bele pre-ense fali lakunas ka valor osan ne’ebé lakon tamba gastus estadu tinan-tinan.

 

Rekomendasaun

1)    Fundus husi mina no gas tinan-tinan sei tun ba bebeik tamba gastus orsamentu estadu ne’ebé tinan-tinan sempre sae, tamba ne’e rekomeda ba governu atu halo popansa ba investimonetu seitor sira ne’ebé ladun produtivu no jestaun orsamentu ida ne’ebé efisiente;
2)   Estimasaun ba reseitas petroliferu nian sei remata iha tinan 2021, tamba ne’e presiza loke tan kampu seluk, hanesan Greater Sunrise ne’ebé iha prosesu atu esplora nomos rekursu naturais (mineral) iha rai maran atu bele garante ekonomia Timor-Leste wainhira mina no gas husi Kitan no  Bayu-Undan remata;
3)   Governu presiza halo investimentu ba iha seitor naun petroliferu sira hanesan agrikultura, turismu no industrias hodi nune’e bele aumenta reseitas domestika duke depende deit ba mina no gas iha tasi laran;
4)   Presiza iha konsensu nasional kona-ba utilizasaun fundus petrolifero no law-enforcement atu nune’e lei no regulamentu ne’ebé estabelese ona bele implementa no garante sustentabilidade ekonomia ba futuru.

 Referensias
1.    ADB, 2015. Asian Development Bank Asian Development Outlook 2015 Financing Asia’s Future Growth
2.    ANP, 2015. Annual Report. Timor-Leste
3.    ANP, 2016. Ezekusaun Orsamentu Tinan Finanseira 2016, to'o 30 Setembro 2016 No Planu Orsamentu ba Tinan Finanseira 2017, Timor-Leste
4.    Lao Hamutuk, 2017. Timor-Leste Petroleum Fund / Fundu Petroliferu. Updated 10 February 2017
5.    Lei Nº 8/2005, Lei de Tributação do Petróleo
6.    Lei  N.º 12 /2011 Primeira alteração à Lei n.º 9/2005, de 3 de Agosto, Lei do Fundo Petrolífero de  28  de  Setembro
7.    Ministerio das Financas, 2014. Relatorio Annual do Fundo Petrolifero, Ano Fiscal 2013, Governu Timor-Leste
8.    Ministerio das Financas, 2015. Relatorio Annual do Fundo Petrolifero, Ano Fiscal 2013, Governu Timor-Leste
9.    Scheiner, 2017. How          long    will     the     Petroleum     Fund   carry          Timor-Leste?  17       February       2014. Lao Hamutuk Organization, Timor-Leste
10. Relatoriu Nasoens Unidas: Lista Membru ONU. Veio no dia 4 de maio de 2017. www.wikipedia.un.members.updated.org
11.  Directorate-General of Statistics 2013a, ‘External Trade Statistics, Annual Reports 2012’ RDTL










[1]  Relatoriu Nasoens Unidas: Lista Membru ONU
[2] RDTL Directorate-General of Statistics 2013a, ‘External Trade Statistics, Annual Reports 2012’
[3] Lei Nº 8/2005, Lei de Tributação do Petróleo